آينده نگاري علم و فناوري

چكيده

آينده نگاري علم و فناوري، يك روش تفكر مشاركتي، ساختار يافته و روشمند در بارة آيندة علم و فناوري است كه در بيش از 30كشور در سطح ملي مورد استفاده قرارگرفته است. در مطالعه آينده نگاري علم و فناوري، در كشور چك درخلال سالهاي 2000-2002، موضوع كشاورزي، غذا و محيط زيست، يكي از14محور تخصصي مزبور بوده است. حاصل اين مطالعه پيشنهاد 90 زمينه پژوهشي و 25زمينه پيگيري فناوريهاي مؤثر بر توسعه كشور براي افق 10ساله(سال2010 )بوده است كه از بين آنها 16 اولويت پژوهشي به حوزه كشاورزي،غذا و محيط زيست اختصاص داشته است . از ديگر نتايج قابل ملاحظه اين مطالعه ارايه پيشنهادهايي در دو محور عمده، يعني ساختار مديريت و پياده سازي برنامه تحقيقات ملي و ديگري پشتيباني از پژوهش، مانند : ساختار نيروي انساني پژوهشگر، ترويج پژوهشهاي فراگيروشبكه اي و فرابخشي ، همكاريهاي منطقه اي و بين المللي. به دولت چك بوده است . هدف اين مقاله بهره گيري از تجربه‌هاي عملي آينده نگاري براي اراية توصيه هايي درزمينة آينده نگاري كشاورزي ايران است.

مقدمه

آينده نگاري (Foresight) علم و فناوري از سالهاي پس از جنگ جهاني اول، با هدف كسب برتري در حوزه‌هاي نظامي مطرح شده و به مرور وارد ساير حوزه هاي اقتصادي ، اجتماعي و از جمله كشاورزي و محيط زيست شده است(عظيمي، 7831).آينده نگاري براي نخستين بار در دهة 80 توسط ژاپني‌ها به عنوان ابزار سياست گذاري علم و فناوري مورداستفاده قرارگرفت. اين روش چند دهه است كه در سازمانهاي دولتي و خصوصي و در حوزه‌هاي مختلف: علم ، فناوري ، فرهنگ‌، محيط زيست و غيره،به‌كارگرفته مي‌شود. آينده نگاري عبارت است از تلاشي نظام مند براي نگاه به آيندة بلندمدت در حوزه‌هاي دانش، فناوري، اقتصاد، محيط زيست وجامعه كه با هدف شناسايي فناوريهاي نوظهور و تعيين آن دسته از بخشهايي كه سرمايه‌گذاري در آنها احتمال سوددهي اقتصادي و اجتماعي بيشتري دارد، انجام مي شود. در واقع آينده نگاري رويكردي است براي ايجاد آمادگي براي آينده و به كاربردن منابع موجود به بهترين وجه ممكن درراستاي ارزشها كه طي آن روشهاي كمي و كيفي توأمان به كارگرفته مي شوند .از جمله دستاوردهاي آينده نگاري ملي مي توان به دستيابي به ديدگاه مشترك در سطح ملي ، همگامي بيشتر بخش خصوصي و دولتي، تعيين اولويتهاي كشور، آماده سازي كشور براي آينده، برقراري ارتباطات واقعي بين دانشگاه و جامعه و دولت ، ايجاد فرهنگي جامع‌نگري و آينده نگري و ايجاد چشم‌انداز آينده، باشد(بنياد توسعه فردا، 1384) . آينده‌نگاري حاصل تلاقي و هم‌گرايي سه دسته از مفاهيم يا حوزه ‌هاي مختلف است‌: برنامه‌ريزي يا برنامه‌ريزي راهبردي، آينده پژوهي ،شبكه‌سازي يا توسعه سياستها، كه در طول سالهاي گذشته با تغيير رويكرد در هر سه بعد روبه‌رو شده‌اند.

هدفهاي عمومي آينده نگاري: اين هدفها كه فارغ از موضوع مطالعه و به طور طبيعي پس از طي فرآيند آينده نگاري مي‌بايستي حاصل شوند-و آنها را با عنوان Communication,Concentration on Longer-term, Coordination, Consensus, Commitment 5c, معرفي مي‌كنند- عبارتند از:

1. تعامل و ارتباط : گردهمايي گروههايي از افرادمرتبط با موضوع به شيوه ها و روشهاي مناسب به گونه اي كه بتوانند با هم تبادل نظر داشته و از آرا و نظرات يكديگر استفاده كنند.

2. تمركز بر بلندمدت: شركت كنندگان و مخاطبان برنامه افق ديد خود را از كوتاه مدت به بلند مدت تغيير دهند.

3. هماهنگي : انتظار مي رود در پايان برنامه هماهنگي بيشتري بين شركت كنندگان رخ داده باشد.

4. همرايي: ايجاد بينش مشترك نسبت به آينده، داراي اهميت بسيار است و در صورت عدم تحقق آن، نمي توان نتايج مطلوبي از آينده نگاري گرفت.

5. تعهد در اجرا: انتظار مي رود افراد دخيل در آينده نگاري آمادگي لازم را براي به اجرا در آوردن تغييراتي كه آينده‌نگاري پيشنهاد مي كند، پيداكنند (ناظمي و قديري، 1385).

هدفهاي خاص آينده نگاري : ناظمي (ناظمي، 1385) براي يك مطالعه در سطح ملي ، به طبقه بندي هدفهاي آينده نگاريهاي ملي در كشورهاي مختلف پرداخته است، كه عبارتند از : تشخيص فناوريهاي كليدي، تشخيص فناوريهاي عام در حال پيدايش، پيش بيني ظهور و وقوع فناوريها، تعيين جايگاه ملي، شناسايي ضعفها و قوتها، شناسايي پتانسيل ها، شناسايي نيازهاي اقتصادي و اجتماعي، شناسايي تهديدها و فرصتها، اولويت گذاري، اطلاع رساني به بنگاههاي اقتصادي، اطلاع رساني به تصميم گيران و سياستگذاران، ايجاد همكاري ميان بخش پژوهشي و بخش صنعت، ساخت چشم انداز.

از آنجا كه آينده نگاري حاصل تلاقي (تعامل) سه دسته از مفاهيم در حوزه‌هاي آينده پژوهي، يعني برنامه‌ريزي يا برنامه‌ريزي راهبردي و سياست‌گذاري يا توسعة سياست وشبكه سازي مي‌باشد، خروجي آينده نگاري تنها از جنس آينده نيست؛ بلكه خروجيهاي آن پيشنهادهايي هستند كه بار مفاهيمي از نوع سياست‌گذاري و برنامه ريزي را با خود دارند. از آنجا كه اين رويكرد در تنظيم سياستهاي بلندمدت تحقيقات بخش كشاورزي كشورهاي متعددي مورد استفاده قرارگرفته و نتايج حاصله نيز مورد رضايت و تأكيد عموم كشورهاي مطالعه كننده بوده است؛ مي توان و شايسته است با مرور تجربه‌هاي موجود در سطح دنيا زمينة لازم براي انجام آينده نگاري علم و فناوري كشاورزي ايران را متناسب با زيست بوم ايران اسلامي، فراهم آورد (عظيمي، 1387).

آينده نگاري علم و فناوري در جمهوري چك

نخستين تجربة آينده نگاري جمهوري چك پيرو سياست تحقيق و توسعه ملي و براساس ضرورت دستيابي آنها به يك برنامه تحقيقات ملي انجام شده است. برنامة تحقيقات ملي با هدف اولويت بندي تحقيقات و شناسايي پژوهشها و فناوريهاي كليدي و چگونگي مديريت و سازماندهي پژوهشها در سطح ملي تنظيم شده است. در مستندات اين برنامه به صورت مفصل به تعريف و توصيف اهميت ساختاري اولويتهاي مطالعاتي، در تحقق توسعة اقتصاد ملي و اصلاح كيفيت زندگي جامعه پرداخته شده است. در آنجا اشاره شده است كه تحقق توسعة اقتصادي و اجتماعي متناسب با بودجه كشور، عميقاً متأثر از انتخاب درست مسير پژوهشهاي آن كشور است. در واقع رويكرد نخستين آينده نگاري ملي جمهوري چك ، شناخت مسيراصلي پژوهش و فناوريهاي كليدي بوده كه موضوع كشاورزي و غذا يكي از محورهاي اصلي آن بوده است .

آينده نگاري علم و فناوري جمهوري چك كه مقدمه اي براي ورود به برنامه تحقيقات ملي بوده است، از سوي وزارت آموزش، جوانان و ورزش به نمايندگي دولت چك سفارش شده و توسط مركز فناوري آكادمي علوم چك و آكادمي مهندسي چك انجام شده است. اين برنامه از اواخر سال 2000 شروع شد و طي حدود 12 ماه به پايان رسيد كه گزارش نهايي آن در مارس 2002 منتشر شده است. مجموعه هزينه هاي پيش‌بيني شده مطالعه آينده نگاري فناوري چك ، حدود 400 هزار يورو عنوان شده است.

هدفهاي مطالعة آينده نگاري چك: هدف نخست اين مطالعه كه براي افق زماني 10 ساله طراحي شده بود، عبارت بود از: شناسايي مسيرها و جهت‌هاي تحقيقات براي دستيابي به بهترين استراتژي توسعة اقتصادي مطلوب با تأمين حداكثر نيازهاي اجتماعي براساس استفاده بهينه از بودجه عمومي پژوهش و توسعه .

هدف دوم ، كه در كنار هدف اصلي به آن پرداخته شد، عبارت بود از: پيشنهاد معيارهايي براي ارزيابي كارايي و مكانيزم‌هايي براي كاربرد بهتر تحقيقات در سطح ملي، از جمله مديريت و چگونگي پياده سازي برنامه تحقيقات ملي. بنابراين هدفهاي اين مطالعه به دو بخش عمده تقسيم شده است:

1. ارايه پيش طرح برنامه تحقيقات ملي جمهوري چك ، كه داراي اين اجزا باشد:

الف – تعيين تعداد، عنوانها، هدفها و مشخصات برنامه هاي موضوعي و پشتيباني برنامه تحقيقات ملي منطبق با سياستهاي تحقيق و توسعه جمهوري چك ،

ب – پيشنهاد زيربرنامه هاي موضوعي و زيربرنامه هاي پشتيباني مرتبط با برنامه تحقيقات ملي،

ج – شناسايي مسيرهاي كليدي پژوهشي و برقراري ارتباط آنها با زير برنامه ها.

2. ارائه پيش طرح فرآيند هدايت درست برنامه تحقيقات ملي جمهوري چك كه شامل موارد زير است:

2-1. سازماندهي، مديريت و نظارت برنامه هاي موضوعي و پشتيباني،

2-2. اصول رقابت براي پشتيباني مالي پروژه هاي ارائه شده از سوي برنامه تحقيقات ملي،

2-3. ساختار نظارت و ارزيابي پروژه هايي كه از طرف برنامه تحقيقات ملي حمايت مي شوند،

2-4.اصول اوليه همكاري بين المللي،

2-5. اصول پشتيباني مالي برنامه تحقيقات ملي،

2-6. ارائه چارچوب پيشنهادي براي سيستم اطلاعاتي مورد نياز برنامه تحقيقات ملي،

2-7. فرآيند مناسب پياده سازي برنامة پيشنهادي برنامه تحقيقات ملي،

2-8. اصول ارتباط با عموم (روابط عمومي) برنامه تحقيقات ملي.

براي دستيابي به هدفهاي گروه اول، توسط روش شناسي زير پي گيري شده، هدفهاي گروه دوم در قالب تشكيل پانل تأمين شده است .

عوامل مؤثر بر روش‌شناسي مطالعه‌:عوامل اساسي تعيين روش شناسي پروژه؛ هدفها، شرايط و ويژگيهاي مطالعه بوده است كه توسط كارفرما تعيين شدند . شرايط ذكر شده عبارت بودند از :

نتايج پروژه مي بايستي منبعث از نظرات طيف گستردة كارشناسان و مؤسسات مرتبط باشد.

فضاي توليد دانش و فضاي كاربرد آن (صنعت، بهداشت، خدمات) مي‌بايستي به صورت برابر در حصول نتايج پروژه منظور شوند.

نتايج پروژه ها مي بايستي منطبق با نيازهاي اجتماعي، ظرفيتهاي پژوهش موجود و از لحاظ بار مالي قابل توجيه باشند.

نتايج مي بايستي داراي اطلاعاتي باشد كه در زمان مقتضي(سال2002) براي تهيه پيش طرح برنامه تحقيقات ملي و اولويتهاي پژوهشي، در اختياردولت چك قرارگيرد.

اطلاعات لازم براي تدوين روش‌شناسي مطالعه از تجربه‌هاي مشابه خارجي حاصل شد كه متناسب با هدفهاي مطالعه و شرايط محيط ملي مورداستفاده قرار گرفتند . البته روش شناسي حاصله در معرض نقد و بررسي كارشناسان خارجي كه داراي تجارب مكرر در فرآيند مديريت و پياده سازي چنين پروژه هايي داشته اند، قرار داده شد. در تجربه آينده نگاري چك به طور عمده از روشهاي پانل، SWOT و طوفان فكري استفاده شده است.

سازمان كاري و فرايند انجام آينده‌نگاري: پروژه آينده نگاري توسط گروه مديريت هدايت مي شده كه در رأس آن يك مدير پروژه از آكادمي علوم با يك معاون از آكادمي مهندسي و گروهي متشكل از 7 كارمند (5 نفر از آكادمي علوم بوده و باقي از آكادمي مهندسي)جذب شده بودند.

پانل‌ها و چگونگي برگزاري آنها : بخش عمده پروژه به برگزاري پانلها اختصاص داشته است كه در واقع اجزاي كليدي پروژه آيندة نگاري فناوري بودند‌. كار پانلها براساس ارزيابي بخشها و اهميت آنها در اقتصاد چك و تحليل تلاشهاي تحقيق و توسعه موجود ، به ويژه در وزارتخانه‌ها بود. همچنين آنها به ارزيابي مستندات مربوط به استراتژي و برنامه‌هاي تحقيق و توسعه پرداختند. در اين زمينه برحسب ضرورت براي كسب اطلاعات بيشتر از مصاحبه با مسئولان استراتژي تحقيق و توسعه استفاده كردند. پانلها با انجام توفان فكري ساختار يافته حول موضوعات مشخص برگزار مي شد. ضمن اينكه هرپانل با يكسري اطلاعات و مطالعات كارشناسي از پيش تهيه شده پشتيباني مي‌شد . هرپانل طي 5 جلسه‌اي به كار خود پايان مي داد به گونه‌اي كه نتايج جلسات اوليه در جلسات بعدي تكميل شده، تا نتيجة نهايي آنها به كنفرانس ملي ارايه شود .

هرپانل توسط يك مدير و يك دبير هدايت مي شده است كه جذب آنها براساس ماهيت پانل و معيارهايي از جمله مسئوليت در سازمانهاي تحقيقاتي، انجمن و صنايع مرتبط بوده است. در هرپانل 15 تا 20 كارشناس، مسائل را از جنبة عرضه و تقاضاي تحقيق و توسعه (ابداعات ،توليد دانش و كاربردوبهره برداري آنها) پوشش داده اند.

در اين پانلها روندهاي واقع بينانه و مورد توافق توسعه در جمهوري چك تا سال 2010 تحليلهاي تفصيليSWOT پيشنهاد جهت گيريهاي پژوهشهاي كليدي و بنابه مورد، پيشنهاد فناوريهاي كليدي با هدف ارتقاي سطح پژوهش و توسعة بهره‌وري، به بحث گذاشته شدند .

نتايج پانل موضوعي كشاورزي و غذا :

1. روندهاي مورد انتظار براي 10 سال آينده جمهوري چك :

جايگزيني و تغييرساختار محصولات كشاورزي و نگاه همزمان به تناوب وتمركزكشت و سطح زيركشت،

توسعه فناوريهاي توليد غذاي سالم و مطمئن با در نظرگرفتن محيط زيست،

گسترش كاركردهاي غير رايج از كشاورزي درجنبة آمايش سرزميني، به ويژه براي اوقات فراغت و تفريح،

همگرايي بخش كشاورزي جمهوري چك با ساختار كشاورزي اروپا.

2. مسيرهاي كليدي تحقيقات پيشنهاد شده، به ترتيب اهميت آنها :

تشخيص، درمان وپيشگيري ازبيماري هاي حيوانات اهلي، عفونتهاي گوارشي و بيماريهاي مشترك انسان و دام،

گسترش روشهايي براي كنترل و ارزيابي مواد خام كشاورزي و غذاها به منظور اطمينان از ايمني و كيفيت آنها،

افزايش رقابت پذيري از راه توسعة غذاي با كيفيت،

انجام اصلاح نژاد اقلام زيستي از جنبة مصرف و كاهش خطر پذيري آنها،

سلامت گياهي ،

گسترش فناوري هاي مرتبط با غذاهاي با سود بيشتر،

روشهاي زيست فناوري و ژنتيكي براي اصلاح و ارتقاي ظرفيتهاي زيست شناختي در جهت توليد اقلام زيستي،

سيستم‌هاي توليدي رقابتي براي كشاورزي چند كاركردي،

توسعه محصولات و فناوريها براي بهره برداران كوچك و متوسط كشاورزي،

توسعه فناوري ها براي استفادة غيرغذايي از مواد خام كشاورزي،

مديريت كاراي پرورش حيوانات اهلي،

ابداع فرآيندهاي فن محور براي فرآوري ضايعات كشاورزي و غذايي و توليد مواد مفيد،

كاركرد سرزميني كشاورزي (جايگاه كشاورزي در آمايش سرزمين)،

استفاده از توده هاي زيستي براي توليد برق،

توسعه فناوريهاي مرتبط با آب،

و… .

نتايج پانل موضوعي محيط زيست:

1. روندهاي موردانتظار براي 10 سال آينده جمهوري چك :

گسترش بحثهاي علمي روي مشكلات كليدي و روشهاي برون رفت از آنها،

توجه بيشتر روي اثرات بلند مدت فعاليتهاي بشري روي زندگي انسان و اكوسيستم،

تبادل وتعامل ميان علوم زيست محيطي ولايه هاي سياستگذاري براي رسيدن به توسعه پايدار،

تمركز مطالعات روي تعامل ميان انسان و محيط و هدايت اين تعامل در يك مسير پايدار.

2. مسيرهاي كليدي تحقيقات پيشنهاد شده، به ترتيب اهميت آنها :

فناوريهاي زيست محيطي،

تعاملهاي انسان و محيط،

حمل و نقل پايدار (منطق با محيط زيست) ،

محافظت منابع و جريانهاي طبيعي مواد،

توليد برق منطبق با محيط زيست،

محيط زيست و سلامت انسان،

زمينه هاي اقتصادي و اجتماعي توسعه پايدار،

كشاورزي پايدار،

انسان و سرزمين،

پژوهشهاي بوم شناختي بلند مدت.

فرايند ارايه پيشنهاد اولويتهاي برنامه تحقيقات ملي: طرح پيشنهادي اولويتهاي برنامه تحقيقات ملي براساس نتايج كارپانلها و توسط گروه كاري حاصل شده است. به اين ترتيب كه مجموعه موضوعات پيشنهادي براي تحقيقات ملي، بالغ بر 612 مورد شد كه درفرآيند اولويت گذاري توسط خودپانلها به 162مورد تقليل يافت . معيار انتخاب عنوانهاي پژوهشي؛ اول ، اهميت مطالعه و دوم ، قابليت انجام مطالعه بوده است .

اين تعداد نيز توسط گروه كاري به 90 مورد تقليل يافت . در مرحله بعد اين عنوانهاي پژوهشي بر اساس جهت گيري سياست تحقيق و توسعه ملي جمهوري چك به 5 برنامه موضوعي اختصاص داده شدند . اين 5 برنامه عبارتند از: 1.كيفيت زندگي؛ 2. جامعه مبتني بر اطلاعات؛ 3. رقابت پذيري و توسعه؛ 4. انرژي براي اقتصاد و جامعه؛ 5. جامعة پيشرفته و تغييرات آن. (جدول 1)

نقاط قوت مطالعه آينده نگاري چك‌:

– تعهد و التزام دولت چك براي انجام اين مهم در سطح كشور است،

– بهره گيري از تجربه‌هاي كشورها و كارشناسان صاحب تجربه،

– سازماندهي و تعريف روشن نسبتاً مناسب براي انجام مطالعه،

– تنوع و كثرت قابل توجه شركت كنندگان در فرايند مطالعه.

نقاط ضعف مطالعه آينده نگاري چك :

– محدوديت زمان متناسب با شرايط تعيين شده براي انجام مطالعه،

– محدوديت در انجام بحثها در حوزه هاي پيچيده اجتماعي،

– در مطالعه چك از مزاياي برخي روشها از جمله روش دلفي بهره برداري نكرده است.

اقدامات آينده دولت چك :

– القاي فرهنگ و جلب انگيزه بيشتر مراكز تصميم ساز در انجام آينده نگاري،

– تهيه و تدوين پروژه آتي برنامه تحقيقات ملي پيرو برنامه اول تحقيقات ملي چك.

نتيجه گيري

در فرايند آينده نگاري، انجام بحثها و گفتگوهاي فراگير ميان صاحب نظران، محققان، مديران صنعتي،مسئولين دولتي اعم از مسئولين استاني و ديگر مسؤلين سازمانهاي مرتبط، شاغلان بخشهاي صنعتي و خدماتي ، نمايندگان انجمنهاي تخصصي در قالب پانلها مي تواند از جهات گوناگون مفيد واقع شود كه يكي از آنها تدقيق اولويتهاي پژوهشي براي دستيابي بهتر به توسعه اقتصادي و اجتماعي براساس نيازهاي كشور باشد .

از نكات قابل توجه در مطالعه آينده نگاري چك، ارتباط دادن فرآيند آينده نگاري يا به عبارتي ديدگاههاي نخبگان علمي و فني و كارشناسان و مديران ارشد دولتي با سياستهاي عمومي توسعه جمهوري چك بوده است.

همان‌گونه كه در تجربه كشور چك ملاحظه مي شود، بهتر است فرايند آينده‌نگاري علم و فناوري همه حوزه‌هاي كشور را پوشش دهد تا موضوعات مختلف بنا بر اهميت نسبي آنها از ديد مجموعه ذينفعان و متناسب با سياستهاي عمومي توسعه كشور، مورد ارزيابي و اولويت‌گذاري قرارگيرند. اما در مقطعي كه انگيزه هاي مشترك در حوزه‌هاي گوناگون كشورمان براي يك فعاليت فراگيرشكل نگرفته است، به نظر مي رسد با توجه به اهميت كشاورزي،غذا و محيط زيست در سند چشم انداز توسعه ملي جمهوري اسلامي ايران، منطقي باشد كه براي فرايند پژوهش و تحقيق و سرمايه‌گذاريها روي فناوريهاي مرتبط با اين حوزه ها، يك برنامه جامع با عنواني شبيه برنامه تحقيقات ملي كشاورزي،غذا و محيط زيست داشت.

عدم ورود مطالعه آينده نگاري چك به فناوريهاي مرتبط با كشاورزي مي تواند به دليل تفاوت موقعيت و يا ديدگاه اين دو كشور در مورد كشاورزي باشد . بررسي جايگاه كشاورزي چك در رويكرد اقتصادي و سياستهاي توسعه آن كشور و مقايسه آن با ايران نشان مي دهد كه براساس آمار2002 فائو، نسبت ارزش افزوده كشاورزي به ارزش افزوده كل در چك 5 درصد بوده در حالي كه اين شاخص در ايران 23 درصد بوده است . بنابراين از حيث اقتصادي طبيعي است كه كشور چك فناوريهاي استراتژيك خود را در ساير حوزه ها بررسي كند.

پيشنهاد

از آنجا كه ساخت آيندة بخش كشاورزي مستلزم مطالعة عوامل كليدي و پيشران در توسعه بخش بوده، بنا بر بررسيهاي انجام شده، عامل فرهنگ يكي ديگر از عوامل پيشران در توسعة بخش كشاورزي است، مي بايستي در فرايند آينده نگاري كشاورزي ايران، عامل فرهنگ را نيز در كنار علم و فناوري مورد بررسي قرارداد.

گرچه بخش كشاورزي سهم ويژه اي در تدارك امنيت غذايي كشور، به عنوان يكي از سرفصلهاي سند چشم انداز دارد اما اين مهم با ساير سرفصلهاي سند چشم انداز، از جمله : حفظ و بهره برداري بهينه از منابع طبيعي و امنيت اجتماعي و اقتصادي كشاورزان و روستاييان ؛ در تعامل تنگاتنگ هستند. بنابراين به نظر مي رسد، وظيفه اصلي آينده نگاري علم وفناوري كشاورزي ايران سوگيري تحقيقات و توسعه فناوريها به سمت تحقق هرچه بهتر و سريعتر هدفهاي چشم انداز –در حوزه مأموريت بخش كشاورزي باشد. 0

منابع :

1) عظيمي، سيدعلي اكبر و همكاران: درآمدي برآينده پژوهي در بخش كشاورزي ايران با استفاده از تجارب كشورهاي منتخب، تهران، وزارت جهادكشاورزي، مؤسسه پژوهشهاي برنامه‌ريزي و اقتصاد كشاورزي، 1387.

2) بنياد توسعه فردا: روشهاي آينده نگاري تكنولوژي،1384.

3) ناظمي،امير و قديري روح الله: آينده نگاري از مفهوم تا اجرا،تهران،مركزصنايع نوين،1385.

4) ناظمي، امير: اهداف در آينده نگاري، مجموعه مقالات همايش آينده پژوهي،فناوري و چشم اندازتوسعه،تهران،دانشگاه اميركبير،خرداد1385.

5( Science and Technology Department of Republic South Africa, Foresight Agriculture Report, Available at: http://www.dst.gov.za

6) G. Gijsbers and etal. Planning and Agricultural Research: A Sourcebook, 2001.

7) Ministry of Education, Youth and Sports of the CR, Research and Development Council 2002, Proposal of the National Research Program – Technology Foresight in the Czech Republic 2002, Prague, CDROM2002, Available at : http://www.foresight.cz .

8) FISTERA ,Review and Analysis of National Foresight – Case Study, Czech Republic – Technology Foresight 2002, Available at : http://fistera.jrc.es/ .

9) Kristina Kadlecikova,Technology Centre AS CR, Technology Foresight Experience of the Czech Republic 1st National Foresight Exercise,ForeTech, Workshop for Panel Experts, Sofia, 19-20 June, 2003.

10) FAO Statistical Year Book, 2004, vol.1, p286.